Sunday 29 August 2021

Ubunyarwanda buha uturere ubwigene*

Imiyoborere yo mu buryo bw’ihuzabutegetsi (fédéralisme) ni uburyo butanga icyizere bwo gushakira igisubizo kiboneye ikibazo cy’amasinde karande yo mu rwego rwa politiki abangamira umwuka w’ubumwe mu bavuga rikijyana mu muryango nyarwanda.

Amatora yo muri nzeli 1961 yari yahaye amashyaka ya opozisiyo y'icyo gihe inshingano n'uburyo byo kubaka demokarasi mu Rwanda. Imicungire mibi y'ikibazo cy'ubwigene bw'uturere yatumye iyo nshingano idasohozwa maze buhoro buhoro igitugu gihigika demokarasi yari ikiri mu myaka yo kwirema.

Imyaka irenga 30 nyuma yaho, amasezerano y'i Arusha yo muri kanama 1993 yari yatanze urufatiro rw'amahinduka meza yashoboraga kuba yarashubije iyimikabutegetsi mu maboko y'abanyarwanda bujuje imyaka yo gutora. Yari yarafashije amashyaka ya opozisiyo ya kidemokarasi kubona imyanya myinshi mu buyobozi bukuru bw'igihugu. Ayo mashyaka yari yaratoranyijwemo uwari kuzaba minisitiri w'intebe. Yari yarahawe kandi gushyiraho ba minisitiri muri minisiteri 11 kuri 21, mu gihe ishyaka ryari ku butegetsi icyo gihe ryo ryari gushyiraho abaminisitiri 5 gusa. Byongeye, yari yarahawe imyanya irenga 50% mu nteko ishinga amategeko ndetse ahabwa igikundiro cyo gushyiraho biro (bureau) y'iyo nteko. Ibintu byari biteye ku buryo uramutse ufashe imyanya yose yari yahawe opozisiyo ya kidemokarasi (ni ukuvuga yari yahawe amashyaka yarwanyaga ubutegetsi bwariho adakoresheje inzira y'intambara) ukayongeraho iyari yahawe ishyaka FPR ryo ryaburwanyirizaga ku ruhembe rw'umuheto, wasanga ubutegetsi bwari bwashyizwe mu buryo budasubirwaho mu maboko ya opozisiyo (ku kigero kiri hejuru ya 70%). Ku bw'amahirwe make y'abakunzi b'amahoro n'abari basonzeye demokarasi, kubera ko imicungire y'ikibazo cy'ubwigene bw'uturere yari yarakomeje kuba mibi ndetse kikaba kitaritaweho ngo gishakirwe igisubizo mu mishyikirano yakurikiwe n’isinywa ry’ayo masezerano, opozisiyo ya kidemokarasi yananiwe kwinjira mu butegetsi mu buryo bwari gushyigikira amaza ya demokarasi mu Rwanda. Mu kudashingira ku ihame ry'ubwigene bw'uturere n’ubw’imiryango migari (communautés ethniques, linguistiques…) ya buri karere kandi batayobewe ko icyo kibazo cyariho, abavugaga rikijyana mu mishyikirano bapfushije ubusa intambwe igana kuri demokarasi isangiwe na bose bari bateye yo gutangiza inzira yo gushaka ibisubizo binyuriye mu nzira y’umwumvikano (compromis).

Amashyaka ya opozisiyo yariho mu ntangiriro y'imyaka ya za 1990 yitwaye kimwe n'ayo mu w'1961 mu bihereranye no kudaha rugari igitekerezo cy'imitegekere yo mu buryo bw'uturere twunze ubumwe (entités federées), bituma igitugu cyongera kuniga demokarasi. Ni koko, uko kudakoresha amahirwe yari yahawe (yo kwinjira mu butegetsi) mu kubaka ubwigene bw'uturere byatumye adasohoza inshingano yo kugeza u Rwanda kuri rubanda rwunze ubumwe, mu buringanire na demokarasi isangiwe na bose. Haba mu w'1961 cyangwa mu w'1993, impande zombi (ni ukuvuga ishyaka ryabaga riri ku butegetsi, ku ruhande rumwe, n'amashyaka yabaga abarirwa muri opozisiyo, ku rundi ruhande) zisobwe no kubona urugero guha ubwigene uturere byari bikenewemo, zinanirwa zityo gushyiraho urufatiro rwajyaga gufasha mu gusigasira mu buryo burambye umurage wa kamarampaka yo mu w'1961. Mu bihe byombi, mu bwikunde bukabije, buri ruhande rwabaga ruharanira kuzatsindira (cyangwa gukomeza) gutegeka u Rwanda rwose uko rwakabaye ruzi neza ko bene iyo mitegekere yo mu buryo bwa mpatsuturere itari kunogera benshi mu batuye uturere twiganjemo abakomeye ku bwigene bw'uturere twabo. "Amashyushyu yo kwegukana byose" (kuri bamwe) n'"ubwoba bwo guhezwa" (ku bandi) byabaye nyirabayazana w'umuco mubi wakomeje kuranga menshi mu mashyaka ya politiki wo kudatahiriza umugozi umwe n'uw'imikoranire yo mu buryo bwa "ncenga ngucenge". By'umwihariko, kudatekereza ingaruka mbi uwo mwuka mubi (wo guteburana wo mu buryo bwa ''vamo njyemo'' kimwe n'uwo mu buryo bwa "simbikozwa") utari kubura kugira ku bumwe bw'abanyarwanda, byatumye impande zombi zitihatira kurenga amasinde zabaga zifitanye.

Haba mu w'1961, haba mu w'1993, u Rwanda rwari rukeneye abanyapolitiki bari kuba

(a) baraharaniraga inyungu zirambye z'abanyarwanda bose bemera kuganira na bagenzi babo bo mu tundi turere hagamijwe kumvikana k'ukuntu bari gushyiraho guverinoma mpuzaturere (état fédéral) yari gushingira ku byo bari kuba bemeranyaho.

(b) baraciye ukubiri n'imyumvire ishaje y'uko u Rwanda rugomba kuyoborwa byanze bikunze n'"umwami" umwe.

(c) baratahuye ko ibibazo byerekeranye n'ubwigene bwa buri bwoko bitari biteye kimwe mu turere twose ku buryo guha ubwigene buri karere byari gushyiraho urufatiro rutuma ibyo bibazo bigenerwa ibisubizo bihuje n'imimerere.

(2) bitewe n'uburyo umuryango nyarwanda uteye, politiki yo mu buryo bwa mpatsuturere (état unitaire), aho gushyigikira demokarasi, iha rugari imitegekere y'igitugu, urugomo no gucabiranya, ikabangamira uburinganire bw'uturere kandi igatuma ubumwe bw'abanyarwanda butagerwaho.

(3) muri iki gihe, na bwo hari abanyarwanda batari bacye ndetse bari mu bavuga rikijyana batarabona ko amaza ya demokarasi isangiwe na bose mu Rwanda n'ubu abangamirwa no kuba amasinde ashingiye ku turere atarabonerwa igisubizo kiboneye.

Birashoboka rwose ko iyo u Rwanda ruza kuba rwari ruyobowe mu buryo bw'uturere twunze ubumwe biba byararurinze kugerwaho n'akaga rumazemo igihe kirekire. Koko rero, ''kubaka ubunyarwanda buha uturere ubwigene'' hagashyirwaho imitegekere yo mu buryo bwa ''ihuzabutegetsi'' (fédéralisme) ni uburyo butanga icyizere bwo gushakira igisubizo kiboneye ikibazo cy'amasinde karande yo mu rwego rwa politiki abangamira umwuka w’ubumwe mu bavuga rikijyana mu muryango nyarwanda.

---
*Inyandiko igizwe ahanini n’ibikubiye mu butumwa bwanyujijwe ku rubuga rwa facebook mu kwezi kwa kanama 2019.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


  

Monday 23 August 2021

Mbese nawe wungukirwa n’ubutwari bwabo ari na ko ukomeza kugira amakenga ?*

Abatinyuka kunenga mu ruhame ubutegetsi bw’igitugu buyoboye igihugu batuyemo bahagaze ku butaka bwacyo batagamije gushimwa ku bw’ubwo butwari, ahubwo bagamije gutinyura abandi babarirwa muri za miliyoni bo baruciye bakarumira, baba bagushije ishyano iyo rubanda ititabiriye akamo kabo. Ariko, ubutwari bwabo bwo buba bushobora kutaba imfabusa igihe umusanzu w’indashyikirwa baba batanze bafasha ababakurikira kubona mu buryo bufatika ko rubanda ititeguye watuma birinda gutera intambwe nk’izo n’izindi imburagihe.

Hari ikindi kintu cy’ingenzi abantu baba bakwiye guhora biyibutsa. Igihe cyose uwakwiyemeza kunenga ku mugaragaro inkozi z’ibibi ahagaze ku butaka bugenzurwa na zo azaba adashobora kubanza kubaka no gukorera mu itsinda mbere na nyuma y’uko atobora akavugira ku karubanda, ziba zishobora kumwifashisha abizi cyangwa atabizi mu bibi yahagurukiye kwamagana. Urugero, kubera ko aba ari nyakamwe, ziba zishobora kumureka akavugira mu ruhame mu gihe runaka ndetse zikaba zanabimushyigikiramo rwihishwa, zigamije gukururira abashishikarira ubutumwa bwe mu rushundura rwazo ngo zibakocore urusorongo. Ziba ziteze ko ibyo atangaza bituma we n’abandi bibeshya ko we yashoboye kuzihagama bikabasunikira kumwigana no kumusaba kwifatanya na we. Bityo, ab'imitima itaryarya bafite inyota ya demokarasi n'ukwishyira ukizana baba bashobora kwihenda bagashyira amarangamutima yabo ku mugaragaro imburagihe, maze bakagubwa gitumo ntibamenye ikibakubise.

Muri iyo mimerere, ni ukuvuga igihe hataragera ngo ibikorwa by’ubuhirimbanyi bibe byakwimurirwa mu gihugu imbere mu mutekano, kwiyubaka mu mitima no kwisuganyiriza mu mahanga (kw’abagize amahirwe yo kurusohokamo mbere y’uko byari kuba bitagishoboka ubu bakaba bari mu mutekano) ni byo abagize umuryango mugari w’abanyarwanda bahirimbanira amaza ya demokarasi mu Rwanda bataryarya bakwiye kwibandaho. Koko rero, ni ngombwa buri gihe kuzirikana ko igitsure ubutegetsi bw’izo nkozi z’ibibi bukomora ku kuba hari ibihugu bibushyigikiye bifite imbaraga kurusha abatavuga rumwe na bwo ari yo soko isumba izindi y'imbaraga zibubeshejeho.


---
*Inyandiko igizwe ahanini n’ibikubiye mu butumwa bwanyujijwe ku rubuga rwa facebook mu kwezi kwa gicurasi 2021.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


  


Saturday 21 August 2021

Wateshejwe agaciro, ishuri cyangwa akazi? Shaka ubutegetsi*

Leta ishobora kudaha agaciro ubushobozi bwawe mu gihe igitekereza ko uzahora uyipfukamiye, ariko iyo witandukanyije nayo ku mugaragaro ntiba igishobora kubwirengagiza.

Mbese nawe uri mu bakora ibizamini by'akazi byanditse bakabitsinda nyamara bagera muri interviews bagasanga akazi karamaze gutangwa kera? Uri mu basaba buruse zo kwiga se bikarangira usanze iyo wifuzaga iri mu zagenewe bene ingoma cyangwa rwose ukaba warazibukiriye kuzongera gusaba buruse kuko uzi neza ko ari iza bene zo? Wivunwa n'ibyo bakurindagizamo ngo hanga imirimo; ubundi se abo bagusaba kwihangira imirimo bo bari kuba barayihanze iyo baza kuba badafite amafaranga?! Biguhenda ubwenge ko uramutse ucinye inkoro amaherezo wazahabwa akazi gahemba amagana nk'abandi bana. Barakubeshya rwose; babanje se bakaguha ako wasabye?! Nanone, wikwita ku mvugo yuzuye agashinyaguro ngo "ibyiza biri imbere''; kuki se bo bataretse kwiha ibyiza ngo muzabifatire hamwe mugeze aho imbere bavuga?!

Iyo leta ikuvukije amahirwe yo kwiga nk'abandi cyangwa ikakwima akazi wari ufiteho uburenganzira, ikigomba gukurikiraho si ukwihangira imirimo nk'uko abashinyaguzi bakunze kubivuga. Ikiba gikwiye gukurikiraho ni ugukoresha bwa bushobozi yatesheje agaciro maze ugategura ibyo kwitandukanya na yo ugamije kuyima amaboko.

Guhanga umurimo ngo uve mu bushomeri washyizwemo na leta y'igitugu ni ukwikirigita ugaseka. Ntibishobora gutanga igisubizo kirambye kubera ko ya leta yakwimye akazi ugakwiye itabura no kuzakujujubya kugeza ikwambuye umushinga wawe, iguhombeje mu bundi buryo cyangwa ikumenesheje. Ahubwo, ishyirireho intego yo gukora ibiri mu bushobozi bwawe wirinda gushyigikira no guha amaboko leta itakwitayeho, yumve ityo ko amahirwe itari inakwiye rwose wari warayihaye yo kuyibera umuturage mwiza atari ayo kwiturwa agasuzuguro. Ubundi se kuki wowe utaba umwe mu bari ku butegetsi ngo nawe ujye usabwa akazi, dore ko nta n'ikigaragaza ko utarusha ubunyangamugayo abakakwima ubu ngo ube wajya ugaha abujuje ibisabwa kurusha abandi nta vangura?

Koresha ubwo bushobozi bwawe bukomeje gupfobywa no guteshwa agaciro n’abakagombye kubwitaho maze ugire uruhare rugaragara mu gusezerera igitugu. Nubigenza utyo ntuzaba ugaragaje ko wari kuba umukozi mwiza iyo uhabwa akazi wasabaga gusa, ahubwo uzaba unagaragaje ko uri intangarugero mu guharanira demokarasi n'amahirwe angana kuri bose. Ikirenze ibyo, nugera kuri iyo ntego uzaba wishyiriyeho urufataro rwo gusaba kazi cyangwa kugatanga no guhanga umurimo mu mutuzo no mu mudendezo usesuye ntawe ugukangisha kandi uzaba wanditse amateka kuko uzabarirwa mu bazaba bahaye isomo rikwiye abanyagitugu aho bava bakagera.

Mbega ukuntu urubyaro rwawe ruzaryoherwa n'ayo mahinduka meza ruzajya rubigushimira! Nta gushidikanya kandi ko nawe ubwawe uko uzajya usubiza amaso inyuma uzajya wiyumvamo akanyamuneza ko kuba warakoresheje neza impano wahawe na Rurema.


---
*Inyandiko igizwe ahanini n’ibikubiye mu butumwa bwanyujijwe ku rubuga rwa facebook mu kwezi kwa kanama 2017.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------  


Wednesday 18 August 2021

Ingoyi iziritse uturere tw'u Rwanda rwa none ku mitegekere yo mu buryo bwa mpatsuturere ikwiye gucika*

Nibura kugeza mu kinyejana cya 14, u Rwanda rwari agahugu gato cyane kari kagizwe n'impugu zo mu karere gaherereye mu burengerazuba bw'ibiyaga bya Muhazi na Mugesera, mu majyepfo ya Tumba-Buyoga-Rutare-Giti, mu majyaruguru y'umugezi wa Nyabarongo no mu burasirazuba bw'umugezi wa Base. Ni akarere gasumba gato mu buso impungu zose ziri mu mbibi z'ahazwi ubu nk'akarere k'Umujyi wa Kigali.

Koko rero, igice kinini cy'ahazwi ubu nk'u Rwanda (ugereranyije >80% by'ubuso bwaho) —ni ukuvuga ahantu umuntu yakwita impuzaturere yabumbira hamwe uturere twa Nduga ngali, Buganza Ngali na Rukiga Ngali by'ubu— cyayoborwaga mu bwigene busesuye bw'abari bagituyemo batitwaga "abanyarwanda". Abaturage baho bari bafite imico itari imwe kandi bavugaga indimi zihariwe n'uturere twabo zititwaga "ikinyarwanda". Mu yandi magambo, guhera mu kinyejana cya 14, umubare munini w'abari batuye ahitwa u Rwanda ubu bahatiwe kwambara umwambaro utari uwabo (ni ukuvuga "ubunyarwanda"), nyuma yo kurokoka intambara, urugomo n'ibitotezo byahitanye abatari bacye mu babo.

Zimwe mu ndimi z'uturere (tuvuge nk'urunyabuganza, urunyagisaka, urunyanduga, n'izindi) ntizari zitandukanye cyane n'ururimi rw'urunyarwanda rwo rwavugwaga mu Bwanacyambwe na Buliza by'icyo gihe ari na byo byari bigize akarere kayoborwaga n'abakurambere b'abaje guhimba uburyo bw'imitegekere ishingiye ku icurabwenge mpatsuturere (État unitaire). Ako karere-ntango (noyau géographique) kari kazwi nk'ubwami bw'u Rwanda. Indimi nk'urunyaburera, urunyabushiru n'urunyabugoyi na zo zari zegereye urunyarwanda bihagije ku buryo abazivugaga batagorwaga cyane no kumvikana n'abo baturanyi babo bo mu Rwanda rw'icyo gihe. Si ko byari bimeze ku bavugaga urukiga-"mbwenu", urunyambo n'izindi kubera ko zo zari zihariye kurushaho.

Izina "ikinyarwanda" rikwiye kumvikana nk'izina ryahawe uruvange rw'indimi zari zisanzweho zakomatanyirijwe hamwe ku gahato no ku bw'amaburakindi kimwe n'uko izina "ubunyarwanda" rikwiye kumvikana nk'izina mpuzabacakara ryahawe abaturage bari basanzwe batuye ahitwa u Rwanda ubu nyuma y'uko uturere twabo twigaruriwe n'itsinda ry'abafashe umuheto bakayogoza akarere u Rwanda rw'ubu ruherereyemo.

N'ubwo abaturage b'icyo gihe babuze amahitamo maze bakemera kuyoboka ababagize abacakara, ab'iki gihe bo bafite amahitamo runaka. Urugero, bagamije kudakomeza guha ikuzo abishi b'ababo (syndrome de Stockholm) no kuba abo bihitiyemo kuba bo, bashobora kwanga kwitwa izina rikomoka ku bugaruzwamuheto. Bashobora guhitamo kwitwa abanyarukiga, abanyanduga, abanyabuganza n'abanyakigali bitabujije ko leta bahuriyeho (ni ukuvuga « État fédéral », mu gifaransa, cyangwa « Leta y’ihuzabutegetsi », mu kinyarwanda) ikomeza kwitwa iy'u Rwanda kimwe n'uko bashobora kwihitiramo irindi zina bakwita iyo leta, ritabibutsa gutsindwa. Kuba hari akarere runaka kakwitwa u Rwanda bigomba gushingira ku mahitamo y'abaturage. Umuco wo kwigarurira uturere no kutwita amazina nk'uwita inka ze atitaye ku burenganzira bw'abaturage batwo bwo kwigena ukwiye guhagarara.

Gusumbisha akarere kabo utundi byaranze benshi mu bategetsi uko bagiye basimburana mu Rwanda, maze bibera imbogamizi amaza ya demokarasi yari yaherewe urufatiro muri kamarampaka yo mu w'1961. Umuntu yavuga ko ukwibohora gukenewe mu Rwanda rwa none ari ukuzemeza ihame ry'uburinganire bw'uturere kandi kugaca ingoyi iziritse "abanyarwanda" ku mitegekere mpatsuturere. Ni ukwibohora kwashingira ku gitekerezo cy'uko byari kuba byiza kurusha uko bimeze ubu iyo uturere twa Nduga, Kigali, Buganza na Rukiga tutigarurirwa n'abagize abacakara abaturage batwo, n'ubwo ibyo bisobanura ko ababakomokaho bashoboraga kuba ubu ari abaturage b'igihugu kititwa u Rwanda ndetse batitwa "abanyarwanda" nk'uko bimeze ubu. Izina ni irikujije kandi igihugu ni ikiguhaye impamvu zo kugikunda.

Ni koko, gutegura ejo hazaza heza h'abatuye ahitwa u Rwanda ubu bikubiyemo guha rugari ubwigene bwa buri karere. Icyakora, abifuza kubigiramo uruhare bakwiye mbere na mbere guca ukubiri na politiki y'imiyoborere iteza imbere gusa inyungu z'abanyapolitiki b'abayobokanda, baharanira ikuzo ryabo bwite ku rugero rutuma bumva bahombera mu kuba u "Rwanda" rundi cyangwa rushya rwaba rugizwe n'uturere badafiteho ububasha muri byose.


---
*Inyandiko igizwe ahanini n’ibikubiye mu butumwa bwanyujijwe ku rubuga rwa facebook mu kwezi kw nyakanga 2019.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


  


Saturday 14 August 2021

Ubunyarwanda buha rugari «nyamwinshi» za buri bwoko*

Urumuri rwa demokarasi rwamurikiye u Rwanda mu ntangiriro z'imyaka ya za 1960, ubwo abanyarwanda bagize bwa mbere mu mateka y'u Rwanda igikundiro cyo kwitorera abayobozi no guhitamo uburyo bw'imiyoborere bifuzaga, rwakomotse ku bushake bwiza bwa politiki bwa administration tutélaire bwashyigikiye icyifuzo cy'abalideri ba opozisiyo b'icyo gihe cy'uko demokarasi yari ikwiye kubanziriza ubwigenge, ubwigenge bw'igihugu nyabwo bwubakira ku bwisanzure n'ubwigene bw'abagituye.

Muri iki gihe, umuryango nyarwanda wugarijwe n’ibibazo by’ingutu birimo bibiri bikurikira :

(1) Iterabwoba ndengamipaka ubutegetsi buriho ubu mu Rwanda bukorera abatavuga rumwe na bwo, bagizwe ahanini n’abadahuje ubwoko n'abiganje ku isonga y’inzego nkuru za leta n’ishyaka riyiyoboye. Ni iterabwoba ryibasiye by’umwihariko abasaba iyubahirizwa ry’ihame rya demokarasi « nyamwinshi » (démocratie majoritaire) rigira riti « buri muntu agire ijwi nk'iry'undi » kandi « itsinda ryegukanye imyanya y’ubutegetsi yapiganirwaga ribe ari iryarushije ayandi guhundagazwaho amajwi n’abatoye ».

(2) Ivanguramoko rikorerwa abanyarwanda badahuje ubwoko n'abiganje ku isonga ry’ubutegetsi buriho ubu mu Rwanda. Ni ubutegetsi bwubakiye ku ngengabitekerezo nsumbanyamoko bugenderaho yemeza ko bumwe mu bwoko bw'abanyarwanda bugizwe n'abantu biganjemo ab'« ibicucu » ku buryo guha ababugize rugari mu rubuga rwa politiki byaba ari ukoreka igihugu, bityo u Rwanda rukaba rugomba kuyoborwa n'abagize bumwe mu bwoko butari ubwo.

Kugirango ibyo bibazo n’ibindi nk'ibyo bibonerwe ibisubizo biboneye, ni ngombwa guha buri bwoko ubwigene, bwo mu buryo bw’« ihuzabutegetsi ridashingiye ku mbibi z’ubutaka » (fédéralisme non territorial). Kubigenza gutyo bizatuma ubutoya bw'ubwiganze bw'ubwoko runaka butakongera kubera inzitizi ababugize kandi butume ubunini bw'ubwiganze bw'ubwoko bwiganje kurusha ubundi butakomeza kubera ishyaka riri ku butegetsi ubu n’andi nka ryo isoko y'urwikekwe, ruyasunikira gutekereza ko yashobora kuguma ku butegetsi cyangwa kubugeraho binyuriye gusa ku kuvutsa ababugize uburenganzira bwabo bwo kwiyobora n'ubwo kwimika abo bihitiyemo.


---
*Byinshi mu bikubiye muri iyi nyandiko biboneka no mu butumwa bwanyujijwe ku rubuga rwa facebook mu kwezi kw’ugushyingo 2019.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------  


Saturday 7 August 2021

Le droit de chaque groupe ethnique à disposer de lui-même : la pierre angulaire de la « rwandité » véritable !*

Une ethnicité est une confédération de familles aux histoires diverses. Elle n’est pas quantifiable. Elle ne peut ni être pesée à la balance ni faire l'objet d'un titrage analytique en laboratoire. Au contraire, comme le fait d'être droitier [ou non] ou le fait d'être gaucher [ou non], l’ethnicité est une variable qualitative nominale qui ne peut prendre que des valeurs discrètes de type binaire. Soit on l’est, soit on ne l'est pas. Lorsqu’on l’est, on l’est au même pied d'égalité.

L’idée selon laquelle l’ethnicité des Rwandais nés de pères et de mères aux ethnicités différentes pourrait être définie comme étant un état intermédiaire entre l’ethnicité du père et celle de la mère, une sorte de mélange des deux ethnicités, est à la fois erronée et discriminatoire. Au contraire, elle pourrait être décrite comme étant une composante de l’une et/ou l’autre ethnicité, de la même manière que les Rwandais nés de parents aux nationalités différentes dont au moins un d’eux est Rwandais ont entièrement droit à la « rwandité ». Que l'on soit né d'un père et d'une mère aux mêmes ethnicités ou pas, le choix d'assumer l’une et/ou l'autre ethnicité/nationalité ou de s'en foutre est individuel. Une fois ce choix fait, l'individu peut décider d'adhérer au contrat social de son groupe ethnique/de son pays, c’est-à-dire adopter l’identité en question comme ethnicité/nationalité politique [nécessaire pour acquérir en plus l'ethnicité/nationalité de jure], ou de s'en distancier [et se contenter de la jouissance de l'ethnicité/la nationalité de facto] ou de s'associer avec d'autres personnes en vue de la constitution d'un autre groupe/d'une autre nation.

Par ailleurs, habiter dans une région donnée n'affecte en rien son ethnicité. Il est donc erroné de dire que bahutu ''banyenduga'' sont ''plus'' hutus que bahutu ''bakiga'' comme il est incorrect de dire que tel hutu est moins/plus hutu qu’un autre hutu. De la même manière, contrairement à ce que les suprématistes laissent souvent entendre, le comportement d'un individu —par exemple le fait qu’une personne ait collaboré [ou ait vécu] avec des personnes appartenant à d'autres groupes ethniques— ne peut ni lui arracher son ethnicité ni la rendre changeante. Le ''kwihutura'' ou le ''kwitutsura'' ou le ''kwitwatura'' n'existe qu'en théorie. Ceux qui ont un jour essayé de se défaire de leur ''hutuité'', de leur ''tutsiité'' ou de leur 'twaïté'' le savent bien. Ils n'y sont jamais parvenus, malgré les efforts et sacrifices qu'ils avaient dû consentir pour tenter d'y arriver. En fait, une fois hutu, tutsi ou twa, on le reste toute sa vie, même après que l'on eût publiquement renié sa ''hutuité'', sa ''tutsiité'' ou sa ''twaïté''.

Comme esquissé plus haut, chaque ethnicité étant en réalité une « confédération » de nombreuses familles et groupes aux histoires diverses (du sud/du nord, rurales/citadines, homogames/hétérogames, élargies/pas élargies, riches/pauvres…) et dont les membres sont unis à des degrés divers par les liens du « sang », du « mariage » et de l’« adoption », il est insensé de chercher à la définir par son « morphotype » présumé. Il en découle que les idéologies basées sur la question de « combien d’entre eux ressemblent-ils à tel candidat ?» sont sans fondement. D’autre part, il s’en suit que, l’unité véritable et l’harmonie supra-ethnique se construisant non pas par uniformisation du discours politique, mais par accommodement de la divergence des idées et la diversité des expériences collectives et personnelles, la durabilité de la « rwandité » dépendra de la réussite des « leaders » de demain à la faire cohabiter avec ses composantes que sont nos ethnicités.

Pour cela, le droit pour chaque groupe [qu'il existe déjà ou qu'il se forme ou se réorganise dans l'avenir] à s'autodéterminer légitimement et à suivre le choix de la majorité de ses membres, devrait être la pierre angulaire de la « rwandité » équitable, bâtie sur la mutualité et la coopération entre groupes, à travers la mise en place d’un fédéralisme ethnique de type non-territorial et la formation de cartels populaires (voie référendaire) et/ou de coalitions entre leurs élus respectifs (voie représentative). Administrativement, l’identification d’un groupe ethnique par sa dénomination et par sa démographie est à la fois réaliste et suffisante pour répondre à la question de « combien d’entre nous ont-ils voté pour cette personne [pour qu'elle puisse être déclarée porte-parole/représentante de notre groupe] ?».

De cette volonté à définir nos identités non pas par des « morphotypes » présumés, mais plutôt par leurs histoires communes et, surtout, par la recherche de compromis en vue de la reconnaissance du droit de chaque communauté ethnique à disposer d’elle-même, dépend la perspective d’une « rwandité » véritable, celle que le parti Democratic Alliance a entrepris de bâtir.1


---
1Pour plus d'informations concernant le projet de société de l'Alliance, ses statuts ou ses publications, contacter le cabinet du Président via messenger, par téléphone (GSM: +32 465 33 71 14) ou par mail (e-mail : seburanga@yahoo.fr).

---
*La presque totalité du contenu de cet article provient d’un message publié sur facebook en decembre 2020, lui-même basé sur un article intitulé « s’acharner contre nos identités, c’est détruire notre « rwandité »! » également publié sur facebook en août 2020.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


  






Monday 2 August 2021

Amahame-rumuri ku isangirabwoko

I. Imvugo ngo « runaka ni umunyarwanda kanuni », ngo « ni umunyarwanda cyane », ngo « ni imvange », ngo « ni umunyarwanda utavangiye », ngo « ni umunyarwanda nyamunyarwanda » n’izindi nka zo ni amashyengo, zirafutamye, zuzuyemo umwuka w’isumbanyamoko (supremacism) kandi ntizikwiye muri politiki gahuzamiryango.1 Nta mvange y’ubwoko ibaho kandi nta bwoko bucagase bubaho. Uba umunyarwanda cyangwa ukaba utari we. Nta cyeragati cy’ubwoko kibaho. Ubwoko bw'umuntu buhora bwuzuye kandi uwabwigeze ntibumuvaho.

II. Umuntu agira ubwoko bwinshi kandi buri bumwe muri bwo bushobora gushyirwa mu byiciro byinshi no mu nzego nyinshi. Urugero, umuntu ashobora kuba ari umutwa/umututsi/umuhutu wo mu cyiciro cy’abo mu « majyepfo » cyangwa bo « majyaruguru »; bo mu « cyaro » cyangwa bo mu « mujyi »; b’« abakene » cyangwa b’« abakire ». Nanone, ubwoko buvugwa ku muntu runaka buba bushobora kuba buri muri rumwe cyangwa nyinshi mu nzego zikurikira :

1. UBWOKO KU MUTWE (IDENTITÉ DE FACTO) —Urugero: ubunyarwanda ku mutwe (rwandité de facto) n’inzego zabwo :

(a) Ubunyarwanda bwo mu buvuke : ni ubunyarwanda bw’umuntu uvuka ku babyeyi barimo nibura umwe w’umunyarwanda.

(b) Ubunyarwanda bwo mu burere : ni ubunyarwanda bw’umuntu wararerewe mu muryango wo mu bwoko bw’abanyarwanda, yaba avuka ku babyeyi « barimo nibura umwe w’umunyarwanda wo mu buvuke » cyangwa avuka ku babyeyi « bombi batari abanyarwanda bo mu buvuke ».

(c) Ubunyarwanda bwo muri politiki : ni ubunyarwanda bw’umuntu wagize irye na we ku mugaragaro izina ry’ubunyarwanda ubwabwo hamwe n’ibibazo byo mu rwego rwa politiki byugarije umuryango mugari w’abanyarwanda n’inyungu rusange byawo, yaba yarawurerewemo cyangwa yararerewe mu muryango wo mu bundi bwoko, yaba ari « umunyarwanda wo mu buvuke » cyangwa « atari umunyarwanda wo mu buvuke ».2, 3, 4

2. UBWOKO BWO MU MATEGEKO (IDENTITÉ DE JURE) —Urugero : ubunyarwanda bwo mu mategeko (rwandité de jure) : Ubunyarwanda bwo mu mategeko : ni ubunyarwanda bwanditse ku ikarita ndangamuntu ya nyirabwo, bugaragara mu nyandiko zindi z’ubutegetsi buhagarariye abanyarwanda zemeza umwirondoro we cyangwa bwahamywa n’umutegetsi uhagarariye abanyarwanda ubifitiye ububasha.5, 6, 7


---
1Ubunyarwanda ni ubwoko buhuriweho na benshi mu baturarwanda. Iyi nyandiko ibwibandaho mu buryo bw’urugero (exemple). Abagize ubundi bwoko bw’abaturarwanda, ubuyivugwamo n’ubutayivugwamo, uburiho ubu n’ubuzabaho, bemerewe kuyiyerekezaho bandukura amagambo « ubunyarwanda », « umunyarwanda/-munyarwanda » n’« abanyarwanda » aho bikenewe bakahandika andi nka yo ajyanye n’ubwoko bwabo.

2Amagambo « identité », « ethnie », « race » na « clan » asobanurwa n'ijambo rimwe mu kinyarwanda: ubwoko. Nta kinyarwanda cyihariye kibaho kuri buri rimwe muri aya magambo uko ari ane. Urugero, mu gifaransa umuntu ashobora kuvuga ngo « identité hutue » na « ethnie hutue ». Mu kinyarwanda ho byombi byavugwa ngo « ubwoko hutu ». Ibyo ntibivuga ariko ko inyito « hutu », « tutsi », « twa » atari amazina y'ubwoko. Hari nibura ibintu umuntu yashingiraho yemeza ko izo nyito ari amazina y’« ubwoko »: (1) ubwoko (groupe ethnique) bushobora gusobanurwa ko ari "itsinda ry'abantu bahuriye ku myizerere karande ishingiye ku marangamutima abemeza ko baba bahuje umukurambere bakomokaho, baba batekereza batyo bashingiye ku kuba basanga hari imiterere y'umubiri cyangwa imigenzo cyangwa byombi baba bahuriyeho, cyangwa bakaba bashingira ku mateka yihariye bazi cyangwa bibwira ko bahuriyeho" —Ushaka gusobanukirwa kurushaho yasoma inyandiko za Max Weber. (2) byemeranywaho na benshi ko « hutu », « tutsi », « twa » ari za « identités » (ni ukuvuga « ubwoko », mu kinyarwanda) benshi mu banyarwanda na bamwe mu benegihugu b'ibihugu bituranye n'u Rwanda bibonamo kuva nibura mu kinyejana cya 19.

3Ubwiganze bw’amajwi y’abagize icyiciro runaka mu bigize ubwoko bwa politiki cyangwa y’abagize ibyiciro byo muri bwo birenze kimwe byishyize hamwe ni bwo bugena uko abahagararira ubwo bwoko batorwa kandi ni bwo buha icyerekezo abatowe.

4Si ngombwa ko umutegetsi uhagarariye abagize ubwoko runaka aba byanze bikunze avuka ku mubyeyi ubarirwa mu babugize. Ahubwo icy'ingenzi ni uko iyo nshingano aba yayihawe n’abagize ubwo bwoko ubwabo ku bwiganze nibura busesuye bw’ababugize.

5Uwitwa Ann Morning yagaragaje ko mu bihugu 138 byakozweho ubushakashatsi, nibura 87 (ni ukuvuga 63%) byakoze ibirenze kwemera ukubaho kw’amoko muri byo, ahubwo binakora ibarura rigamije kumenya uko umubare w’abagize buri bwoko ungana ndetse yibutsa ko kwemera ko ubwoko buriho no kubarura ababugize bishobora kugira akamaro mu [guha abenegihugu bose amahirwe angana] no kwirinda ko hagira ubwoko bukorerwa ivangura (« enumeration for antidiscrimination », mu rurimi rw’icyongereza, cyangwa « compter pour justifier l’action positive », mu rurimi rw’igifaransa).

6Iyo igihe cy'itora kigeze, abatora banyujije amajwi yabo mu bwoko runaka ni bo ubwabo bitegurira kandi bakiyoborera igikorwa cy'itora. Nyuma y'ibarurwa ry'amajwi, abateguye kandi bakayobora itora batangaza by'agateganyo ibyarivuyemo kandi bakageza ku rwego rw'akarere rushinzwe amatora raporo y'ibyarivuyemo. Urwego rushinzwe amatora mu karere bireba ni rwo rufite inshingano yo gukoresha buri tora rireba abagize icyiciro cy'abatora batanyujije amajwi yabo mu bwoko runaka. Iyo impaka ku mitunganirize yaryo no ku byarivuyemo zimaze gukemuka, abateguye kandi bakayobora itora bemeza bidasubirwaho amazina y'abatowe n'imyanya batorewe (cyangwa bakemeza ko itora risubirwamo) bakabitangaza ku mugaragaro. Nyuma y'igihe runaka cyateganyijwe ibyavuye mu itora runaka bidateshejwe agaciro n'« Inteko y'Akarere » ku bwiganze busesuye burimo ubwiganze busesuye bw'abayihagarariyemo ubwoko cyangwa icyiciro bireba, bifatwa nk'ibyemejwe mu buryo bwa burundu bikavuga ko abatowe bashobora kwinjira mu myanya batorewe.

7Imwe mu nshingano z’ibanze z’abahagarariye ubwoko runaka ni ukunoza politiki y’ibigenderwaho mu kwemeza ko umuntu runaka yemerewe guhabwa inyemezabwoko yemewe n’amategeko. Ni inshingano yabo kandi kubahiriza uburenganzira bw’abagize ubwoko bahagarariye, bo mu nzego zabwo zose n’abo mu byiciro byabwo byose, bwo kwisanzura mu mahitamo yabo hakubiyemo n’ayatuma, mu gihe runaka cyangwa mu buryo burambye, ubwoko bwabo bwa politiki buba budahuye n’ubwoko bwabo bw’ubuvuke cyangwa ubw’uburere cyangwa bwombi.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------